ប្រភព៖ ចុចត្រង់នេះ
១-ពេលដែលប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេស កម្ពុជាចាប់ផ្តើម និងពេលដែលខ្មែរកសាងប្រាសាទព្រះវិហារ, ប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសថៃមិនទាន់មាននៅឡើយទេ។
តាំងពីសម័យនគរភ្នំ (គ.ស.ត.ទី១-គ.ស ៥៥០) រហូតដល់សម័យចេនឡា(គ.ស ៥៥០-គ.ស ៨០២) និងនៅក្នុងដំណាក់កាលដំបូងនៃសម័យអង្គរក៏មិនទាន់មានប្រវត្តិ សាស្ត្រប្រទេសសៀមដែរ។
នាសម័យអង្គររុងរឿង(គ.ស.៨០២ -គ.ស.១២២០) ចាប់ពីស្តេចជ័យវរ្ម័នទី២ ដល់ជ័យវរ្ម័នទី៧ មិនទាន់មានប្រទេសសៀមលើផែនទីពិភពលោកទេ ហើយប្រាសាទ ព្រះវិហារត្រូវបានកសាងក្នុងសម័យនោះ(សតវត្សទី៩-ទី១១)។
សម័យអង្គរដែលមាន៦សតវត្សនោះ បួនសតវត្សដំបូង (ស.វ.ទី៩-ស.វ.ទី១៣)ជាសម័យរុងរឿង ដែលនៅក្នុងនោះប្រទេសកម្ពុជាបានក្លាយជាចក្រភពមួយ គ្របដណ្តប់ លើទឹកដីមួយភាគធំនៃអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីគោក និងមានប្រាសាទរាប់ពាន់ រាប់ទាំងប្រាសាទព្រះវិហារផងដែរ ជាកេរមរតកវប្បធម៌ ដែលនៅគង់វង្សរហូត មកដល់ពេលបច្ចុប្បន្ននេះ។ នៅសម័យអង្គរ ប្រាសាទព្រះវិហារ ស្ថិតនៅតំបន់កណ្តាលនៃចក្រភពខ្មែរ។
សម័យអង្គរចាប់ចុះទន់ខ្សោយចាប់ពីគ.ស.១២២១ ដល់គ.ស.១៤៣១ (ចាប់ពីស្តេចជ័យវរ្ម័នទី៨ ដល់ស្តេចពញាយ៉ាត)ក្នុងពេលដែល ប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសថៃបានចាប់ផ្តើមជាមួយសម័យសុខោទ័យ (គ.ស.១២៣៨- គ.ស.១៣៥០) និងសម័យអាយុធ្យា (ចាប់ពីគ.ស.១៣៥០ ដល់គ.ស.១៧៦៧)។
គួរបញ្ជាក់ថា ចាប់ពីសតវត្សទី១៣នៃគ្រិស្តសករាជ ប្រវត្តិសាស្ត្រនៃប្រទេសថៃត្រូវបានបែងចែកជា ៤ សម័យៈ សម័យសុខោទ័យ (គ.ស.១២៣៨-១៣៥០),សម័យអាយុធ្យា (គ.ស. ១៣៥០-១៧៦៧ ),សម័យក្រោយអាយុធ្យា (គ.ស. ១៧៦៧-១៨០០) និង សម័យរតនកូស៊ីន ឬបាងកក (ចាប់ពីគ.ស. ១៨០០)។
រាជាណាចក្រសុខោទ័យបានឯករាជ្យនៅគ.ស. ១២៣៨។សុខោទ័យគឺជារាជាណា ចក្រសៀម(ថៃ)ពិតប្រាកដដំបូងបង្អស់ក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រ បានន័យថារហូតដល់ពេលកើតមានសុខោទ័យទើបកើតមានប្រវត្តិសាស្ត្រថៃ តរៀងមក។ សុខោទ័យមាន ន័យថា “អរុណោទ័យនៃសុភមង្គល”(Dawn of Happiness) ពីព្រោះនេះជាលើកដំបូងហើយដែលជាតិថៃ បានចាកផុតពីអំណាចគ្រប់គ្រងនៃចក្រភពខ្មែរ។
នៅពាក់កណ្តាលសតវត្សទី១៤ (គ.ស. ១៣៥០) ជនជាតិថៃបានពង្រីកឥទ្ធិពល ពីសុខោទ័យចុះមកទិសខាងត្បូង មកកាន់អាយុធ្យាហើយបង្កើតធានីនៅទីនោះ។ ក្រុងអាយុធ្យា មិនត្រឹមតែស្ថិតនៅត្រង់ទីប្រសព្វនៃទន្លេ៣ប៉ុណ្ណោះទេ ប៉ុន្តែ ក៏ស្ថិតនៅជិតសមុទ្រ ដែលជាកត្តាជំរុញឱ្យប្រជាជនចូលរួមក្នុងពាណិជ្ជកម្មសមុទ្រផងដែរ។
ក្នុងសម័យអាយុធ្យា ប្រទេសសៀមបានវាយដណ្តើមយករាជធានីអង្គរនៃចក្រភពខ្មែរចំនួន៣លើក៖
-លើកទី១ នៅគ.ស.១៣៦៩
-លើកទី២នៅគ.ស.១៣៨៨-៨៩
-លើកទី៣នៅគ.ស.១៤៣១
ក្នុងអំឡុងពេល៣សតវត្សនៃសម័យអាយុធ្យានោះ មានសង្គ្រាមចំនួន៣៧លើក រវាងប្រទេសសៀម និងប្រទេសភូមា។ នៅឆ្នាំ១៧៦៧ ភូមាបានផ្តួលរំលំក្រុងអាយុធ្យា ហើយសម័យអាយុធ្យាក៏ត្រូវបញ្ចប់។ ក្នុងសម័យក្រោយអាយុធ្យា រាជធានីសៀមបានប្តូរមកតាំងនៅ ធនបុរី ដែលនៅទល់មុខទន្លេចៅប្រាយ៉ា ហើយដល់សម័យរតនកូស៊ីន ឬសម័យបាងកក រាជធានីតាំងនៅបាងកក និងបន្តរហូតដល់សម័យ សន្តតិវង្សចក្រី។
សម័យក្រោយអង្គរ ចាប់ពីសម័យចតុមុខ ដល់សម័យលង្វែកចំគ្នានឹងប្រទេសថៃក្នុងសម័យអាយុធ្យាដែលឥទ្ធិពលថៃ បានពង្រឹងជាលំដាប់ មកលើចក្រភពខ្មែរដែលចុះខ្សោយ។
សម័យឧដុង្គចាប់ពីគ.ស.១៦១៨ រហូតដល់គ.ស១៨៦៣ ពេលដែលមានសន្ធិសញ្ញាបារាំង-ខ្មែរ ត្រូវនឹងសម័យក្រោយអាយុធ្យារបស់ថៃ (គ.ស.១៧៦៧-១៨០០)ឥទ្ធិពលសៀមក៏មិនថមថយដែរ។
នៅគ.ស.១៧៩៥ សៀមកាន់កាប់ខេត្តខ្មែរនៅភូមិភាគពាយ័ព្យជាលើកដំបូងដែលនៅក្នុងនោះ មានប្រាសាទព្រះវិហារផងដែរ។រហូត ដល់គ.ស.១៩០៤ទើបសៀមប្រគល់តំបន់ប្រាសាទ ព្រះវិហារមកឱ្យកម្ពុជាវិញ។
២- ការប្រៀបធៀបរជ្ជកាលនៃព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជា និងថៃ ចាប់ពីចុងស.វ.ទី១៨
ព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជា ព្រះមហាក្សត្រ ថៃ
១-ព្រះបាទអង្គអេង ១៧៧៩-១៧៩៦ ១-ព្រះចៅរាមាទី១, ១៧៨២-១៨០៩
២-ព្រះបាទអង្គច័ន្ទ ១៧៩៧-១៨៣៥ ២-ព្រះចៅរាមាទី២, ១៨០៩-១៨២៤
៣-ព្រះក្សត្រីអង្គម៉ី ១៨៣៥-១៨៤១ ៣-ព្រះចៅរាមាទី៣, ១៨២៤-១៨៥១
៤-ព្រះបាទអង្គឌួង ១៨៤១-១៨៦០ ៤-ព្រះចៅរាមាទី៤, ១៨៥១-១៨៦៨
៥-ព្រះបាទនរោត្តម ១៨៦០-១៩០៤ ៥-ព្រះចៅរាមាទី៥, ១៨៦៨-១៩១០
៦-ព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ ១៩០៤-១៩២៧ ៦-ព្រះចៅរាមាទី៦, ១៩១០-១៩២៥
៧-ព្រះបាទមុនីវង្ស ១៩២៧-១៩៤១ ៧-ព្រះចៅរាមាទី៧, ១៩២៥-១៩៣៥
៨-ព្រះបាទសីហនុ ១៩៤១-១៩៥៥ ៨-ព្រះចៅរាមាទី៨, ១៩៣៥-១៩៤៦
៩-ព្រះបាទសុរាម្រឹត ១៩៥៥-១៩៦០ ៩-ព្រះចៅរាមាទី៩, ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៤៦
៣-សៀមកាន់កាប់ទឹកដីខ្មែរនៅភូមិភាគ ពាយ័ព្យនិងប្រាសាទព្រះវិហារ ចាប់ពីចុងស.វ.ទី១៨
-សម័យព្រះបាទអង្គអេង នៅឯប្រទេសសៀម ដោយសារការសោយទីវង្គតនៃព្រះ ចៅតាក់ស៊ីន សន្តតិវង្សចក្រីបានចាប់ផ្តើមឡើង។ ព្រះចៅយ៉តហ្វា ដែលមាននាមក្នុងរជ្ជកាលថា រាមាទី១ (១៧៨២-១៨០៩) បានប្តូររាជធានីមកកាន់ទីក្រុងបាងកក។ បន្ទាប់មក ឥទ្ធិពលសៀមបានកើនឡើងមកលើប្រទេសកម្ពុជា។ នៅគ.ស.១៧៩៥ សៀមបានកាន់កាប់ខេត្តបាត់ដំបង និងសៀមរាប ជាខេត្តពីររបស់ខ្មែរនៅភូមិភាគពាយ័ព្យជាលើកដំបូង ដោយសារអំពើក្បត់នៃមន្ត្រីខ្មែរ។
-ព្រះចៅរាមាទី៤របស់សៀមបន្តកាន់កាប់ ចាប់ពីគ.ស.១៨៦៧ ដោយសារសន្ធិសញ្ញាបារាំង-សៀម ។
-ព្រះបាទ ស៊ីសុវត្ថិ, កម្ពុជាកាន់កាប់ឡើងវិញដោយសារសន្ធិសញ្ញាបារាំង-សៀម៖
-តំបន់ប្រាសាទព្រះវិហារ ចាប់ពីឆ្នាំ១៩០៤
-ខេត្តបាត់ដំបង និងសៀមរាប ចាប់ពីឆ្នាំ១៩០៧
-ព្រះចៅរាមាទី៨របស់សៀម កាន់កាប់ប្រាសាទព្រះវិហារដោយខុសច្បាប់ ចាប់ពីឆ្នាំ ១៩៤០ ហើយកាន់កាប់ភូមិភាគពាយ័ព្យកម្ពុជាឡើងវិញពីឆ្នាំ១៩៤១ ដល់ឆ្នាំ១៩៤៦ ដោយសារអនុសញ្ញាបារាំង-សៀម ក្រុងតូក្យូ។
-សម័យព្រះបាទនរោត្តម សីហនុ កម្ពុជា កាន់កាប់ភូមិភាគពាយ័ព្យឡើងវិញចាប់ពីឆ្នាំ១៩៤៦ ដោយសារកិច្ចព្រមព្រៀងបារាំង-សៀម ក្រុងវ៉ាស៊ិងតោន។
ប្រការដែលគួរចំណាំគឺ មកដល់ចំណុចពេលវេលានេះបញ្ហាទឹកដីភូមិភាគពាយ័ព្យ ត្រូវបានបញ្ចប់ ប៉ុន្តែ បញ្ហាប្រាសាទព្រះវិហារនៅមានជាបន្ត ដោយព្រះចៅរាមាទី៩ នៅបន្តកាន់កាប់ប្រាសាទព្រះវិហារ ដោយខុសច្បាប់ ក្រោយកិច្ចព្រមព្រៀងបារាំង-សៀម ក្រុងវ៉ាស៊ិងតោន ឆ្នាំ១៩៤៦។
-ព្រះបាទ នរោត្តម សុរាម្រឹត៖
-កម្ពុជាដាក់ពាក្យបណ្តឹងករណីប្រាសាទព្រះវិហារទៅតុលាការអន្តរជាតិ ក្រុងឡាអេ នៅឆ្នាំ១៩៥៩
-តុលាការកាត់ឱ្យកម្ពុជាឈ្នះក្តីករណីប្រាសាទព្រះវិហារនៅថ្ងៃទី១៥ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៦២
-ថៃទទួលស្គាល់ជាផ្លូវការថា ប្រាសាទព្រះវិហារជារបស់កម្ពុជា ចាប់ពីថ្ងៃទី ២១ មិថុនា ១៩៦២
-កម្ពុជាកាន់កាប់ ប្រាសាទព្រះវិហារ ឡើងវិញជាផ្លូវការ ចាប់ពីថ្ងៃទី៥ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៦៣
៤-ស្ថានភាពអ្វីជំរុញឱ្យសៀមប្រគល់ភូមិភាគពាយ័ព្យ មកឱ្យកម្ពុជា?
ស្ថានភាពអាណាខេត្តខ្មែរ នៅត្រើយខាងកើតនិងខាងលិច នៃទន្លេមេគង្គមាន ចំណុច គួរកត់សំគាល់ដូចតទៅ៖ទន្លេមេគង្គ ជាមហានទី នៅទ្វីបអាស៊ី ដែលហូរកាត់ប្រទេសកម្ពុជា ពីព្រំដែនខាងជើង ដល់ព្រំដែនខាងត្បូង។នៅឯព្រំសីមានៃអាណាខេត្ត ខ្មែរភាគខាងជើង ទន្លេមេគង្គពុះជ្រែកញែកអាណាខេត្តខ្មែរជាពីរតំបន់៖ នៅត្រើយខាងកើតទន្លេមេគង្គ មានជាអាទិ៍ ខេត្តស្ទឹងត្រែង ក្រចេះ និងតំបន់ឆ្លូងលើ ចំណែកនៅត្រើយខាងលិចមាន ខេត្តទន្លេរពៅ ម្លូព្រៃ និងកំពង់ធំ ...។
គួររំលឹកថា ក្នុងអំឡុងពាក់កណ្តាលទី២ នៃសតវត្សទី១៩ សម្តេចព្រះនរោត្តម បានចាប់ផ្តើមពង្រឹងអំណាចខ្មែរ នៅតំបន់ឆ្លូងលើ គឺខេត្តមណ្ឌលគិរីសព្វថ្ងៃ ហើយនៅឆ្នាំ១៨៨៤ ចៅហ្វាយខេត្តខ្មែរម្នាក់បាននៅប្រចាំការនៅ ស្រែខ្ទុំ ។ នៅសម័យនោះដែរ សៀមនៅតែបន្តការកាន់កាប់ទឹកដីខ្មែរ។
៤-១ ការចុះថយឥទ្ធិពលសៀម នៅចំពោះមុខបារាំង និងអង់គ្លេស នៅស.វ.ទី១៩
ការពង្រីកទឹកដីនៃសន្តតិវង្សចក្រី ត្រូវបានបញ្ឈប់នៅគ្រប់ទិស នៅចុងរជ្ជកាលនៃព្រះចៅ ណាងក្លាវ ឬ រាមាទី៣ (១៨២៤-១៨៥១) ដោយសារអាណាខេត្តចំណុះលែងស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់សៀម និង ដោយសារការកើនឡើងនូវឥទ្ធិពល នៃមហាអំណាចបស្ចឹមប្រទេស ជាពិសេស បារាំង និងអង់គ្លេស។
មហាអំណាចអាណានិគមទាំងពីរនេះ ធ្វើការគំរាមកំហែងយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ទៅលើប្រទេសសៀម នៅចុងសតវត្សទី១៩។ នៅទិសខាងលិច អង់គ្លេសដណ្តើមយកបានភូមា នៅគ.ស. ១៨៨៥។ នៅទិសខាងត្បូង អង់គ្លេស បានតាំងអំណាចយ៉ាងរឹងមាំ ក្នុងចំណោមរដ្ឋអ៊ិស្លាមសំខាន់ៗ នៃឧបទ្វីបម៉ាឡេ។ ចំណែកនៅទិសខាងកើត សៀមបានទទួលរងនូវការគំរាមកំហែងពីសំណាក់បារាំង។ នៅពេលដែលការប្រយុទ្ធបានផ្ទុះឡើង រវាងកងទ័ពបារាំង និងសៀម នៅឯប្រទេសឡាវ ក្នុងខែមេសា ឆ្នាំ១៨៩៣ បារាំងបានបញ្ជូននាវាប្រដាប់ដោយកាំភ្លើង ទៅធ្វើការឡោមព័ទ្ធទីក្រុងបាងកក។
៤-២ កិច្ចព្រមព្រៀងបារាំង-សៀម ដែលតម្រូវឱ្យសៀមដកថយពីកម្ពុជា
ពីរទសវត្សក្រោយពីសន្ធិសញ្ញាអាណាព្យាបាលបារាំង-ខ្មែរ (ឆ្នាំ១៨៦៣) អាជ្ញាធរអាណានិគមបារាំង បានពង្រឹងអំណាចគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួន នៅលើឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិន ដោយបានបង្កើតឡើងនូវ សហភាពឥណ្ឌូចិន នៅឆ្នាំ១៨៨៧ ហើយក្រោយពីនោះមិនយូរប៉ុន្មាន បារាំងបានរុញច្រានសៀមឱ្យដកថយពីកម្ពុជា ជាបន្តបន្ទាប់។
-លើកទី១៖ សន្ធិសញ្ញា បារាំង-សៀម ចុះថ្ងៃទី ៣ តុលា ១៨៩៣
តាមសន្ធិសញ្ញានេះ ប្រទេសសៀម ឈប់កាន់កាប់ទឹកដីទាំងអស់ ដែលស្ថិតនៅត្រើយខាងកើតនៃទន្លេមេគង្គ និងនៅលើកោះទាំងឡាយនៃទន្លេនេះ មានន័យថា សៀមបានប្រគល់ ខេត្តស្ទឹងត្រែង មកឱ្យខ្មែរវិញ។ ប្រទេសសៀមក៏បានសន្យាថា មិនដាក់កងកំលាំងទ័ពអ្វីទាំងអស់ នៅក្នុងខេត្តបាត់ដំបង និងខេត្តសៀមរាប។
-លើកទី២៖ អនុសញ្ញាបារាំង-សៀម ថ្ងៃទី ១៣ កុម្ភៈ ១៩០៤
តាមអនុសញ្ញានេះ សៀមត្រូវប្រគល់ខេត្ត ម្លូព្រៃ និង ទន្លេរពៅ ដែលស្ថិតនៅត្រើយខាងលិច នៃទន្លេមេគង្គ មកឱ្យកម្ពុជាវិញ ហើយដែលមានប្រាសាទព្រះវិហារនៅក្នុងនោះ។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៩០៤ នោះផងដែរ សៀមត្រូវប្រគល់ខេត្តត្រាត ដែលជាខេត្តខ្មែរនៅតំបន់ឆ្នេរសមុទ្រ មកឱ្យបារាំងគ្រប់គ្រងវិញ។
-លើកទី៣៖ សន្ធិសញ្ញា បារាំង-សៀម ថ្ងៃទី២៣ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩០៧
សន្ធិសញ្ញានេះ (ដែលត្រូវបានចុះហត្ថលេខា នៅទីក្រុងបាងកក) តម្រូវឱ្យសៀមប្រគល់មកឱ្យបារាំង នូវទឹកដីខេត្តបាត់ដំបង សៀមរាប និង ស៊ីសុផុន។ បន្ទាប់មកខេត្តបាត់ដំបង សៀមរាប និង ស៊ីសុផុន ត្រូវបានថ្វាយមកសម្តេចព្រះស៊ីសុវត្ថិ តាមអនុក្រឹត្យរបស់អគ្គទេសាភិបាលឥណ្ឌូចិន ចុះថ្ងៃទី ២៣ ធ្នូ ១៩០៧ ។
ដូច្នេះ បើពោលដោយសង្ខេបមក យើងឃើញថា សៀមបានដកខ្លួនចេញពីដឹកដីខ្មែរ នៅភាគខាងជើង និង ភាគពាយ័ព្យ ជា៤ដំណាក់កាលគឺ៖
-នៅ ឆ្នាំ ១៨៩០៖ ដកពីឆ្លូងលើ
-នៅឆ្នាំ១៨៩៣៖ ដកពីខេត្តស្ទឹងត្រែង
-នៅឆ្នាំ ១៩០៤៖ ដកពីខេត្ត ម្លូព្រៃ និងទន្លេរពៅ
- នៅឆ្នាំ ១៩០៧៖ ដកពីខេត្តបាត់ដំបង សៀមរាប និង ស៊ីសុផុន។
ព្រះចៅ ជូឡាឡុងកន បានយល់ព្រមជាមួយបារាំងលើអនុសញ្ញាឆ្នាំ១៩០៤ និងសន្ធិសញ្ញាឆ្នាំ១៩០៧។
សរុបមក ដំណើរដកថយរបស់សៀមពីទឹកដីខ្មែរ គឺមានរយៈពេល ១៧ ឆ្នាំ ទើបចប់សព្វគ្រប់ ។
គួរកត់សំគាល់ ថា ក្នុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២ (១៩៣៩-១៩៤៥) ឆ្លៀតឱកាសដែលប្រទេសបារាំងចុះខ្សោយ ប្រទេសថៃបានទាមទារទឹកដីដែលបាត់បង់ពីមុន ធ្វើឲ្យកើតមានសង្គ្រាមបារាំង-ថៃ នៅចន្លោះខែតុលា ១៩៤០ និងថ្ងៃ ទី៩ ឧសភា ១៩៤១។ សង្គ្រាមត្រូវបានបញ្ចប់នៅក្នុងខែឧសភា ១៩៤១ ដោយមានអន្តរាគមន៍ពីជប៉ុន និងដោយបារាំងយល់ព្រមប្រគល់ទឹកដីកម្ពុជាមួយភាគ ទៅឱ្យប្រទេសថៃ។
អនុសញ្ញាបារាំង-ថៃ ត្រូវបានចុះហត្ថលេខា នៅទីក្រុងតូក្យូ នៅថ្ងៃទី ៩ ឧសភា ១៩៤១ តាមអន្តរាគមន៍នៃប្រទេសជប៉ុន ដែលតាមអនុសញ្ញានោះ ប្រទេសកម្ពុជាបានបាត់បង់ខេត្តបាត់ដំបង ខេត្តកំពង់ធំមួយភាគ ខេត្តសៀមរាប និងខេត្តស្ទឹងត្រែង។
រហូតទាល់តែជប៉ុនចាញ់សង្គ្រាមលោកលើកទីពីរ ទើបមានកិច្ចព្រមព្រៀងបារាំង-សៀម ថ្ងៃទី ១៧ វិច្ឆិកា ១៩៤៦ នៅទីក្រុងវ៉ាស៊ីងតោនដែលចាត់ទុកអនុសញ្ញា ឆ្នាំ ១៩៤១ ជាមោឃៈ និងតម្រូវឱ្យរក្សាស្ថានភាពព្រំដែន ដូចមុនឆ្នាំ១៩៤១។ ដូច្នេះ ថៃត្រូវប្រគល់ទឹកដីខ្មែរ ដែលបានកាន់កាប់ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៤១ ដល់ឆ្នាំ១៩៤៦នោះ មកឱ្យខ្មែរវិញ។
ដូច្នេះ ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៤៦ បញ្ហាទឹកដីកម្ពុជានៅភូមិភាគពាយ័ព្យត្រូវបានបញ្ចប់។ ប៉ុន្តែ បញ្ហាប្រាសាទព្រះវិហារនៅតែចោទឡើងជាបន្តមកទៀតដោយសារប្រទេសថៃមិន អនុវត្តតាមកិច្ចព្រមព្រៀងក្រុងវ៉ាស៊ិងតោន នៅ ឆ្នាំ១៩៤៦នោះ។
២- ការប្រៀបធៀបរជ្ជកាលនៃព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជា និងថៃ ចាប់ពីចុងស.វ.ទី១៨
ព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជា ព្រះមហាក្សត្រ ថៃ
១-ព្រះបាទអង្គអេង ១៧៧៩-១៧៩៦ ១-ព្រះចៅរាមាទី១, ១៧៨២-១៨០៩
២-ព្រះបាទអង្គច័ន្ទ ១៧៩៧-១៨៣៥ ២-ព្រះចៅរាមាទី២, ១៨០៩-១៨២៤
៣-ព្រះក្សត្រីអង្គម៉ី ១៨៣៥-១៨៤១ ៣-ព្រះចៅរាមាទី៣, ១៨២៤-១៨៥១
៤-ព្រះបាទអង្គឌួង ១៨៤១-១៨៦០ ៤-ព្រះចៅរាមាទី៤, ១៨៥១-១៨៦៨
៥-ព្រះបាទនរោត្តម ១៨៦០-១៩០៤ ៥-ព្រះចៅរាមាទី៥, ១៨៦៨-១៩១០
៦-ព្រះបាទស៊ីសុវត្ថិ ១៩០៤-១៩២៧ ៦-ព្រះចៅរាមាទី៦, ១៩១០-១៩២៥
៧-ព្រះបាទមុនីវង្ស ១៩២៧-១៩៤១ ៧-ព្រះចៅរាមាទី៧, ១៩២៥-១៩៣៥
៨-ព្រះបាទសីហនុ ១៩៤១-១៩៥៥ ៨-ព្រះចៅរាមាទី៨, ១៩៣៥-១៩៤៦
៩-ព្រះបាទសុរាម្រឹត ១៩៥៥-១៩៦០ ៩-ព្រះចៅរាមាទី៩, ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៤៦
៣-សៀមកាន់កាប់ទឹកដីខ្មែរនៅភូមិភាគ ពាយ័ព្យនិងប្រាសាទព្រះវិហារ ចាប់ពីចុងស.វ.ទី១៨
-សម័យព្រះបាទអង្គអេង នៅឯប្រទេសសៀម ដោយសារការសោយទីវង្គតនៃព្រះ ចៅតាក់ស៊ីន សន្តតិវង្សចក្រីបានចាប់ផ្តើមឡើង។ ព្រះចៅយ៉តហ្វា ដែលមាននាមក្នុងរជ្ជកាលថា រាមាទី១ (១៧៨២-១៨០៩) បានប្តូររាជធានីមកកាន់ទីក្រុងបាងកក។ បន្ទាប់មក ឥទ្ធិពលសៀមបានកើនឡើងមកលើប្រទេសកម្ពុជា។ នៅគ.ស.១៧៩៥ សៀមបានកាន់កាប់ខេត្តបាត់ដំបង និងសៀមរាប ជាខេត្តពីររបស់ខ្មែរនៅភូមិភាគពាយ័ព្យជាលើកដំបូង ដោយសារអំពើក្បត់នៃមន្ត្រីខ្មែរ។
-ព្រះចៅរាមាទី៤របស់សៀមបន្តកាន់កាប់ ចាប់ពីគ.ស.១៨៦៧ ដោយសារសន្ធិសញ្ញាបារាំង-សៀម ។
-ព្រះបាទ ស៊ីសុវត្ថិ, កម្ពុជាកាន់កាប់ឡើងវិញដោយសារសន្ធិសញ្ញាបារាំង-សៀម៖
-តំបន់ប្រាសាទព្រះវិហារ ចាប់ពីឆ្នាំ១៩០៤
-ខេត្តបាត់ដំបង និងសៀមរាប ចាប់ពីឆ្នាំ១៩០៧
-ព្រះចៅរាមាទី៨របស់សៀម កាន់កាប់ប្រាសាទព្រះវិហារដោយខុសច្បាប់ ចាប់ពីឆ្នាំ ១៩៤០ ហើយកាន់កាប់ភូមិភាគពាយ័ព្យកម្ពុជាឡើងវិញពីឆ្នាំ១៩៤១ ដល់ឆ្នាំ១៩៤៦ ដោយសារអនុសញ្ញាបារាំង-សៀម ក្រុងតូក្យូ។
-សម័យព្រះបាទនរោត្តម សីហនុ កម្ពុជា កាន់កាប់ភូមិភាគពាយ័ព្យឡើងវិញចាប់ពីឆ្នាំ១៩៤៦ ដោយសារកិច្ចព្រមព្រៀងបារាំង-សៀម ក្រុងវ៉ាស៊ិងតោន។
ប្រការដែលគួរចំណាំគឺ មកដល់ចំណុចពេលវេលានេះបញ្ហាទឹកដីភូមិភាគពាយ័ព្យ ត្រូវបានបញ្ចប់ ប៉ុន្តែ បញ្ហាប្រាសាទព្រះវិហារនៅមានជាបន្ត ដោយព្រះចៅរាមាទី៩ នៅបន្តកាន់កាប់ប្រាសាទព្រះវិហារ ដោយខុសច្បាប់ ក្រោយកិច្ចព្រមព្រៀងបារាំង-សៀម ក្រុងវ៉ាស៊ិងតោន ឆ្នាំ១៩៤៦។
-ព្រះបាទ នរោត្តម សុរាម្រឹត៖
-កម្ពុជាដាក់ពាក្យបណ្តឹងករណីប្រាសាទព្រះវិហារទៅតុលាការអន្តរជាតិ ក្រុងឡាអេ នៅឆ្នាំ១៩៥៩
-តុលាការកាត់ឱ្យកម្ពុជាឈ្នះក្តីករណីប្រាសាទព្រះវិហារនៅថ្ងៃទី១៥ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៩៦២
-ថៃទទួលស្គាល់ជាផ្លូវការថា ប្រាសាទព្រះវិហារជារបស់កម្ពុជា ចាប់ពីថ្ងៃទី ២១ មិថុនា ១៩៦២
-កម្ពុជាកាន់កាប់ ប្រាសាទព្រះវិហារ ឡើងវិញជាផ្លូវការ ចាប់ពីថ្ងៃទី៥ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៦៣
៤-ស្ថានភាពអ្វីជំរុញឱ្យសៀមប្រគល់ភូមិភាគពាយ័ព្យ មកឱ្យកម្ពុជា?
ស្ថានភាពអាណាខេត្តខ្មែរ នៅត្រើយខាងកើតនិងខាងលិច នៃទន្លេមេគង្គមាន ចំណុច គួរកត់សំគាល់ដូចតទៅ៖ទន្លេមេគង្គ ជាមហានទី នៅទ្វីបអាស៊ី ដែលហូរកាត់ប្រទេសកម្ពុជា ពីព្រំដែនខាងជើង ដល់ព្រំដែនខាងត្បូង។នៅឯព្រំសីមានៃអាណាខេត្ត ខ្មែរភាគខាងជើង ទន្លេមេគង្គពុះជ្រែកញែកអាណាខេត្តខ្មែរជាពីរតំបន់៖ នៅត្រើយខាងកើតទន្លេមេគង្គ មានជាអាទិ៍ ខេត្តស្ទឹងត្រែង ក្រចេះ និងតំបន់ឆ្លូងលើ ចំណែកនៅត្រើយខាងលិចមាន ខេត្តទន្លេរពៅ ម្លូព្រៃ និងកំពង់ធំ ...។
គួររំលឹកថា ក្នុងអំឡុងពាក់កណ្តាលទី២ នៃសតវត្សទី១៩ សម្តេចព្រះនរោត្តម បានចាប់ផ្តើមពង្រឹងអំណាចខ្មែរ នៅតំបន់ឆ្លូងលើ គឺខេត្តមណ្ឌលគិរីសព្វថ្ងៃ ហើយនៅឆ្នាំ១៨៨៤ ចៅហ្វាយខេត្តខ្មែរម្នាក់បាននៅប្រចាំការនៅ ស្រែខ្ទុំ ។ នៅសម័យនោះដែរ សៀមនៅតែបន្តការកាន់កាប់ទឹកដីខ្មែរ។
៤-១ ការចុះថយឥទ្ធិពលសៀម នៅចំពោះមុខបារាំង និងអង់គ្លេស នៅស.វ.ទី១៩
ការពង្រីកទឹកដីនៃសន្តតិវង្សចក្រី ត្រូវបានបញ្ឈប់នៅគ្រប់ទិស នៅចុងរជ្ជកាលនៃព្រះចៅ ណាងក្លាវ ឬ រាមាទី៣ (១៨២៤-១៨៥១) ដោយសារអាណាខេត្តចំណុះលែងស្ថិតនៅក្រោមការត្រួតត្រារបស់សៀម និង ដោយសារការកើនឡើងនូវឥទ្ធិពល នៃមហាអំណាចបស្ចឹមប្រទេស ជាពិសេស បារាំង និងអង់គ្លេស។
មហាអំណាចអាណានិគមទាំងពីរនេះ ធ្វើការគំរាមកំហែងយ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ ទៅលើប្រទេសសៀម នៅចុងសតវត្សទី១៩។ នៅទិសខាងលិច អង់គ្លេសដណ្តើមយកបានភូមា នៅគ.ស. ១៨៨៥។ នៅទិសខាងត្បូង អង់គ្លេស បានតាំងអំណាចយ៉ាងរឹងមាំ ក្នុងចំណោមរដ្ឋអ៊ិស្លាមសំខាន់ៗ នៃឧបទ្វីបម៉ាឡេ។ ចំណែកនៅទិសខាងកើត សៀមបានទទួលរងនូវការគំរាមកំហែងពីសំណាក់បារាំង។ នៅពេលដែលការប្រយុទ្ធបានផ្ទុះឡើង រវាងកងទ័ពបារាំង និងសៀម នៅឯប្រទេសឡាវ ក្នុងខែមេសា ឆ្នាំ១៨៩៣ បារាំងបានបញ្ជូននាវាប្រដាប់ដោយកាំភ្លើង ទៅធ្វើការឡោមព័ទ្ធទីក្រុងបាងកក។
៤-២ កិច្ចព្រមព្រៀងបារាំង-សៀម ដែលតម្រូវឱ្យសៀមដកថយពីកម្ពុជា
ពីរទសវត្សក្រោយពីសន្ធិសញ្ញាអាណាព្យាបាលបារាំង-ខ្មែរ (ឆ្នាំ១៨៦៣) អាជ្ញាធរអាណានិគមបារាំង បានពង្រឹងអំណាចគ្រប់គ្រងរបស់ខ្លួន នៅលើឧបទ្វីបឥណ្ឌូចិន ដោយបានបង្កើតឡើងនូវ សហភាពឥណ្ឌូចិន នៅឆ្នាំ១៨៨៧ ហើយក្រោយពីនោះមិនយូរប៉ុន្មាន បារាំងបានរុញច្រានសៀមឱ្យដកថយពីកម្ពុជា ជាបន្តបន្ទាប់។
-លើកទី១៖ សន្ធិសញ្ញា បារាំង-សៀម ចុះថ្ងៃទី ៣ តុលា ១៨៩៣
តាមសន្ធិសញ្ញានេះ ប្រទេសសៀម ឈប់កាន់កាប់ទឹកដីទាំងអស់ ដែលស្ថិតនៅត្រើយខាងកើតនៃទន្លេមេគង្គ និងនៅលើកោះទាំងឡាយនៃទន្លេនេះ មានន័យថា សៀមបានប្រគល់ ខេត្តស្ទឹងត្រែង មកឱ្យខ្មែរវិញ។ ប្រទេសសៀមក៏បានសន្យាថា មិនដាក់កងកំលាំងទ័ពអ្វីទាំងអស់ នៅក្នុងខេត្តបាត់ដំបង និងខេត្តសៀមរាប។
-លើកទី២៖ អនុសញ្ញាបារាំង-សៀម ថ្ងៃទី ១៣ កុម្ភៈ ១៩០៤
តាមអនុសញ្ញានេះ សៀមត្រូវប្រគល់ខេត្ត ម្លូព្រៃ និង ទន្លេរពៅ ដែលស្ថិតនៅត្រើយខាងលិច នៃទន្លេមេគង្គ មកឱ្យកម្ពុជាវិញ ហើយដែលមានប្រាសាទព្រះវិហារនៅក្នុងនោះ។
នៅក្នុងឆ្នាំ១៩០៤ នោះផងដែរ សៀមត្រូវប្រគល់ខេត្តត្រាត ដែលជាខេត្តខ្មែរនៅតំបន់ឆ្នេរសមុទ្រ មកឱ្យបារាំងគ្រប់គ្រងវិញ។
-លើកទី៣៖ សន្ធិសញ្ញា បារាំង-សៀម ថ្ងៃទី២៣ ខែមីនា ឆ្នាំ១៩០៧
សន្ធិសញ្ញានេះ (ដែលត្រូវបានចុះហត្ថលេខា នៅទីក្រុងបាងកក) តម្រូវឱ្យសៀមប្រគល់មកឱ្យបារាំង នូវទឹកដីខេត្តបាត់ដំបង សៀមរាប និង ស៊ីសុផុន។ បន្ទាប់មកខេត្តបាត់ដំបង សៀមរាប និង ស៊ីសុផុន ត្រូវបានថ្វាយមកសម្តេចព្រះស៊ីសុវត្ថិ តាមអនុក្រឹត្យរបស់អគ្គទេសាភិបាលឥណ្ឌូចិន ចុះថ្ងៃទី ២៣ ធ្នូ ១៩០៧ ។
ដូច្នេះ បើពោលដោយសង្ខេបមក យើងឃើញថា សៀមបានដកខ្លួនចេញពីដឹកដីខ្មែរ នៅភាគខាងជើង និង ភាគពាយ័ព្យ ជា៤ដំណាក់កាលគឺ៖
-នៅ ឆ្នាំ ១៨៩០៖ ដកពីឆ្លូងលើ
-នៅឆ្នាំ១៨៩៣៖ ដកពីខេត្តស្ទឹងត្រែង
-នៅឆ្នាំ ១៩០៤៖ ដកពីខេត្ត ម្លូព្រៃ និងទន្លេរពៅ
- នៅឆ្នាំ ១៩០៧៖ ដកពីខេត្តបាត់ដំបង សៀមរាប និង ស៊ីសុផុន។
ព្រះចៅ ជូឡាឡុងកន បានយល់ព្រមជាមួយបារាំងលើអនុសញ្ញាឆ្នាំ១៩០៤ និងសន្ធិសញ្ញាឆ្នាំ១៩០៧។
សរុបមក ដំណើរដកថយរបស់សៀមពីទឹកដីខ្មែរ គឺមានរយៈពេល ១៧ ឆ្នាំ ទើបចប់សព្វគ្រប់ ។
គួរកត់សំគាល់ ថា ក្នុងសង្គ្រាមលោកលើកទី២ (១៩៣៩-១៩៤៥) ឆ្លៀតឱកាសដែលប្រទេសបារាំងចុះខ្សោយ ប្រទេសថៃបានទាមទារទឹកដីដែលបាត់បង់ពីមុន ធ្វើឲ្យកើតមានសង្គ្រាមបារាំង-ថៃ នៅចន្លោះខែតុលា ១៩៤០ និងថ្ងៃ ទី៩ ឧសភា ១៩៤១។ សង្គ្រាមត្រូវបានបញ្ចប់នៅក្នុងខែឧសភា ១៩៤១ ដោយមានអន្តរាគមន៍ពីជប៉ុន និងដោយបារាំងយល់ព្រមប្រគល់ទឹកដីកម្ពុជាមួយភាគ ទៅឱ្យប្រទេសថៃ។
អនុសញ្ញាបារាំង-ថៃ ត្រូវបានចុះហត្ថលេខា នៅទីក្រុងតូក្យូ នៅថ្ងៃទី ៩ ឧសភា ១៩៤១ តាមអន្តរាគមន៍នៃប្រទេសជប៉ុន ដែលតាមអនុសញ្ញានោះ ប្រទេសកម្ពុជាបានបាត់បង់ខេត្តបាត់ដំបង ខេត្តកំពង់ធំមួយភាគ ខេត្តសៀមរាប និងខេត្តស្ទឹងត្រែង។
រហូតទាល់តែជប៉ុនចាញ់សង្គ្រាមលោកលើកទីពីរ ទើបមានកិច្ចព្រមព្រៀងបារាំង-សៀម ថ្ងៃទី ១៧ វិច្ឆិកា ១៩៤៦ នៅទីក្រុងវ៉ាស៊ីងតោនដែលចាត់ទុកអនុសញ្ញា ឆ្នាំ ១៩៤១ ជាមោឃៈ និងតម្រូវឱ្យរក្សាស្ថានភាពព្រំដែន ដូចមុនឆ្នាំ១៩៤១។ ដូច្នេះ ថៃត្រូវប្រគល់ទឹកដីខ្មែរ ដែលបានកាន់កាប់ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៤១ ដល់ឆ្នាំ១៩៤៦នោះ មកឱ្យខ្មែរវិញ។
ដូច្នេះ ចាប់ពីឆ្នាំ១៩៤៦ បញ្ហាទឹកដីកម្ពុជានៅភូមិភាគពាយ័ព្យត្រូវបានបញ្ចប់។ ប៉ុន្តែ បញ្ហាប្រាសាទព្រះវិហារនៅតែចោទឡើងជាបន្តមកទៀតដោយសារប្រទេសថៃមិន អនុវត្តតាមកិច្ចព្រមព្រៀងក្រុងវ៉ាស៊ិងតោន នៅ ឆ្នាំ១៩៤៦នោះ។
